Leegstaande kerken en kloosters slopen? Je kunt er ook een twee-onder-een-kap-kerk van maken
Een leuk artikel in het AD geschreven door Ruud van Slooten
Overbodig geworden religieuze gebouwen krijgen steeds vaker een herbestemming, maar worden soms ook gesloopt. Samen met lokale en kerkelijke organisaties ontwikkelde de gemeente Amersfoort een Kerkenvisie voor behoud, gebruik en herbestemming van waardevol religieus erfgoed. En dat kan ook door kerken om te bouwen tot kantoor of woning.
De gemeente Amersfoort begon vorig jaar een pilot voor de ontwikkeling van een Kerkenvisie. Hiermee wil de gemeente waardevol religieus erfgoed behouden en zo lang mogelijk in gebruik te laten blijven. De gemeente verwacht de Kerkenvisie deze zomer te kunnen presenteren.
Tessa Beckman is adviseur ruimtelijke ontwikkeling/duurzame stad bij de gemeente Amersfoort en coördineert de pilot. Volgens haar zien gebruikers van kerken vooral het belang voor de eigen gemeenschap en de samenleving, terwijl de gemeente de Kerkenvisie meer benadert vanuit monumentenzorg. ,,Dat lijkt een tegengesteld belang, maar dat is het zeker niet. Het herkennen en erkennen van elkaars belangen is de meerwaarde van deze pilot. Naast kerken vallen ook kloosters, kapellen, synagogen en pastorieën onder de Kerkenvisie. Eigenlijk al het religieuze erfgoed.”
Bij de pilot werden eigenaren en beheerders van kerkgebouwen, de Raad van Kerken Amersfoort, IndeBuurt033, de Protestantse Gemeente Amersfoort en de Katholieke Parochie Amersfoort betrokken. Door de afname van het aantal kerkgangers kregen de afgelopen jaren veel kerkgebouwen een herbestemming en werden enkele zelfs gesloopt. Beckman: ,,Alleen als een pand een monumentale status heeft, kan de gemeente toezicht houden op een verbouwing. Via de Kerkenvisie willen we met elkaar kijken hoe we religieus erfgoed zo lang mogelijk in de huidige functie intact kunnen laten. En als dat echt niet meer gaat over te gaan op herbestemming.”
Monumenten
Eén van die gebouwen is het klooster van de congregatie Zusters van Onze Lieve Vrouw Amersfoort aan de Zuidsingel, dat begin dit jaar door ontwikkelaar Schipper Bosch werd gekocht om er appartementen in te bouwen. En ook de Heilig Kruiskerk in de Kruiskamp staat op de nominatie om verkocht of verhuurd te worden. Beckman: ,, Het eerste is een rijksmonument en het tweede een gemeentelijk monument, dus ze mogen niet worden gesloopt. Verdere restricties zijn afhankelijk van de inhoud van een eventueel benodigde omgevingsvergunning.”
De rooms-katholieke kerken in Amersfoort hebben momenteel alle de status van rijks- of gemeentelijk monument. Dat gold niet voor de gesloopte Heilige Geestkerk aan de Mozartweg, die plaats maakte voor een appartementencomplex. ,,Met inachtneming van de monumentenregels probeert ons bestuur overbodig geworden kerkgebouwen zo veel mogelijk een maatschappelijk relevante herbestemming te geven, maar uiteindelijk tellen ook de financiële aspecten”, zegt Angélique Liebens, vice-voorzitter van het parochiebestuur van Onze Lieve Vrouw van Amersfoort.
Rooms-katholieke kerken zijn eigendom van het bisdom. Voorafgaand aan verkoop of verhuur zit het parochiebestuur om de tafel met de gemeenschap van de betreffende kerk. ,,Dan ga je in combinatie met andere locaties en met het pastorale team een verandertraject bespreken. Wat betreft de toekomst van de Heilig Kruiskerk zijn we nog bezig de verschillende mogelijkheden op een rij te zetten. Die kerk doet ook dienst als Eucharistisch Centrum, maar die functie wordt overgedragen aan de Sint-Martinuskerk in Hoogland. Een eventuele volgende stap is dat het bisdom de kerk, afhankelijk van de herbestemming, onttrekt uit de eredienst.”
Pijnlijk proces
Dat het afstoten van een kerkgebouw een pijnlijk proces is, weet ook Wim Oosterom van de Protestante Gemeente Amersfoort. ,,In de protestante traditie is een kerk eigenlijk niet meer dan een berg stenen, maar in de praktijk werkt het zo niet. Mensen hechten toch aan een gebouw waar ze jarenlang naar toe zijn gegaan. Belangrijk is dat je als kerkgenootschap tijdig in kaart brengt hoe je er financieel voorstaat en daar ook vooruit kijkend op kunt sturen.”
De Protestantse Gemeente Amersfoort is eigenaar van de kerkgebouwen en de bijbehorende grond. Daaronder viel ook de Opstandingskerk aan het Euterpeplein. Die werd verkocht nadat de wijkgemeente gefuseerd was met De Open Hof in Liendert, waar men onder de naam De Bron verderging. De Opstandingskerk was gebouwd in de jaren 60 en had geen monumentale status, reden waarom het pand na de verkoop kon worden gesloopt om plaats te maken voor een supermarkt.
,,De PGA is onderdeel van de Protestantse Kerk Nederland en valt onder het kerkelijk recht van die organisatie, wat betekent dat we daar toestemming aan moeten vragen om onze lokale kerken te mogen verkopen”, zegt Oosterom. ,,De opbrengst van een verkoop komt wel ten gunste van de PGA. We hebben de leden eerst zelf tussen beide locaties laten kiezen en toen de Opstandingskerk voor een optimale prijs verkocht. Dat het gebouw zou worden afgebroken wisten we niet van tevoren. Tijdens het verkoopproces spraken we met diverse gegadigden waaronder tandartspraktijken, dansscholen en kerkgenootschappen. Maar voor hen was de kerk te klein of ze konden geen concurrerend bod doen.”
De locatie bleek erg aantrekkelijk waardoor de Opstandingskerk uiteindelijk voor 1,1 miljoen euro is verkocht. De kerk stond daarna nog vele jaren leeg en werd in 2013 gesloopt om plaats te maken voor een supermarkt die door bouwvertragingen en procedures van omwonenden pas dit voorjaar zijn deuren opende.
Soms worden kerkgebouwen gesloopt, maar vaker krijgen ze een herbestemming. Net zoals oude fabriekspanden, watertorens, schoolgebouwen of treinstationnetjes zijn ze gewild als woon- of werklocatie. Het ombouwen van dergelijke panden wordt doorgaans door hierin gespecialiseerde bedrijven verzorgd, zoals het Amersfoortse AG NOVA Architecten.
Twee-onder-een-kap-kerk
,,Herbestemming van kerken is een expertise van ons geworden”, zegt directeur Derk-Jan Huisman, van het architectenbureau dat zijn kantoor heeft gevestigd in de Sint-Henricuskerk in het Soesterkwartier. ,,Maar we zaten al in deze kerk voordat ‘transformatie’ een gangbaar woord werd in de bouwwereld. In 1998 zijn we hier naartoe verhuisd. Dit is de meest bijzondere kerktransformatie geweest waar we bij betrokken waren, want eigenlijk is dit een twee-onder-een-kap-kerk geworden. Het deel met de ingang aan de Mattias Withoosstraat fungeert nog steeds als kerkruimte en het deel met de ingang aan de Paulus Borstraat heeft een kantoorfunctie.”
De kerk dateert uit 1907 en bood oorspronkelijk plaats aan 1200 gelovigen. In 1998 was het achterstallig onderhoud zo groot dat zelfs werd overwogen om de kerk te slopen. Samen met ontwikkelaars maakte AG NOVA Architecten een plan voor herbestemming in combinatie met de bouw van appartementen naast de kerk. Van binnen werd de ruimte gesplitst en het altaar werd gedraaid. In het resterende kerkgedeelte is sinds 2014 de Orthodoxe Parochie Amersfoort gevestigd.
Het werken aan dergelijke herbestemmingsprojecten bezorgde zijn bedrijf de afgelopen jaren de nodige expertise, verduidelijkt Huisman. ,,Daarom dragen wij die nu vaak zelf aan bij ontwikkelaars. Wij zien potentie in gebouwen waar anderen juist problemen zien. Neem de Sint-Henricuskerk. Door ons plan kreeg het bisdom toen een kleinere kerkruimte die ze wel konden vullen én de gewenste renovatie. Deze kerk heeft nu een woon-, werk- en kerkfunctie en ook nog een maatschappelijke bestemming. Dat waren ook de voorwaarden waardoor wij ons deel konden kopen.”
Bij het ontwikkelen van een herbestemmingsproject wordt vooral gekeken naar de nieuwe gebruikers. Verder gaat het om ruimte maken of houden waarin je plezierig kunt wonen of werken, zegt Huisman. ,,Ontwikkelaars zien dat nog wel eens als nutteloze ruimte, maar wij zien het als meerwaarde. Ons kantoor hier meet zo’n 300 tot 350 m2. Een kantoor van die omvang heeft normaal gesproken een systeemplafond op 2.70 m hoogte. Wij hebben hier 6 tot 7 meter hoge bakstenen gewelven.”
Superloft
AG NOVA Architecten werkt momenteel ook aan de bouw van vier appartementen in de voormalige Ontmoetingskerk aan de Dorresteinseweg, een gemeentelijk monument. ,,Het belangrijkste aspect daarbij was de ruimtelijkheid en de vorm van de kerkzaal”, zegt Huisman. ,,Onze opdrachtgever wilde er zoveel mogelijk appartementen in onderbrengen. Maar om een vergunning voor de verbouwing te krijgen moest de kerkzaal worden ontzien. Die kon niet zomaar worden opgedeeld in appartementen met elk een stukje van de gebrandschilderde ramen. We besloten om vier woningen in de kerk te verwerken, waarvan één extravagant grote van 1200 m3 in de kerkzaal. Een soort superloft met twaalf meter tussen vloer en dak, voorzien van drie woonlagen waaronder twee vides.”
Doordat steeds meer mensen graag in een uniek pand willen wonen of werken, is er een toenemende vraag naar getransformeerde gebouwen. Daardoor zijn ontwikkelaars nu eerder bereid om meer te investeren in zulke panden. ,,Ja, het is wel een groeimarkt”, beaamt Huisman. ,,Wat de een nutteloos vindt, kan voor de ander juist een unieke woonkwaliteit hebben of extra sfeer geven aan een kantoor. Er worden nog steeds grote moderne kerken gebouwd en echt niet alleen in de bible belt, terwijl aan de andere kant veel kleine kerken moeten sluiten. Ik zou dat juist proberen te combineren, maar misschien is die andere kerkbeleving ook wel een generatieverschil.”
Orgel naar Japan
De inventaris van verkochte of gesloopte kerken gaat meestal naar andere katholieke instellingen, zegt Angélique Liebens. ,,Zo gingen de klokken van de Heilige Geestkerk naar een katholieke begraafplaats en staat het orgel nu in een andere kerk.” Ook van het interieur van de Opstandingskerk zijn delen verkocht aan andere wijkgemeenten en kerken. ,,Het orgel ging zelfs naar een kerkgenootschap in Japan”, zegt Wim Oosterom. ,,Het is vergelijkbaar met de verdeling van de inboedel bij een erfenis. Eerst komt de familie, dan volgt verkoop van de betere stukken en de rest gaat naar de kringloop of de sloop.”